Koku alma hissi hayatımıza açıklaması güç bir hayat kalitesi katar.
Koku alma hayatımızın her gününde vardır; bir parfümün kokusundan aldığımız keyiften yediğimiz tostun yanında içtiğimiz kahvenin kokusunun verdiği tatmin hissine kadar yada bizi uyaran bir yanık kokusuna kadar. Bu koku almanın kalite ve yoğunluğu burun içerisine örten yüzeyel örtünün (mukoza) anatomik yapısına, periferik ve merkezi hudut sisteminin durumuna nazaran değişir.
Koku alabilmemiz için koku moleküllerinin burun boşluğunun tavanında bulunan olfaktor mukozaya ulaşması gerekir. Bunun için bir hava akımı gerekir. Bu akım bazen burnumuzdan nefes alarak bazen de yemek yerken boğazın gerisinden ve geniz bölgesinden üst çıkan hava akımıyla taşınan koku molekülleri aracılığı ile olur ki bu yediğimiz yiyecekten aldığımız lezzet ile bağlantılıdır. Olfaktor mukozaya ulaşan koku molekülleri buradaki reseptörler ile etkileşime girerler ve bir dizi elektriksel aktivite ile beynin ilgili kısmına sonlar aracılığı ile koku hissi iletilir.
KOKU ALMA BOZUKLUNUN NEDENLERİ NELERDİR ?
Aşağıda sıralanan durumlar koku alma bozukluğu sebebi olabilir.
-
Burun ve sinüsler ile ilgili tıkayıcı hastalıklar
-
Üst teneffüs yolu enfeksiyonları
-
Kafa travmaları
-
Yaşlanma
-
Konjenital (doğuştan gelen )
-
Zehirli kimyasal maruziyeti
-
Tümörler
-
HIV enfekte hastalar
-
Epilepsi
-
Psikiyatrik hastalıklar
-
İlaçlar
-
Cerrahi müdahaleler
-
Bilinmeyen sebepler
Burun içerisinde büsbütün tıkanıklığa neden polipler(üzüm salkımı gibisi et yapılar), burun iç örtüsündeki ileri derecede şişlikler koku alamamaya neden olabilirler. Burun içerisinde orta bölmeden kaynaklı kemik ve kıkırdak eğriliği hava akımını engelleyerek koku almada azalmaya neden olabilir. Daha evvel geçirilmiş burun içi cerrahisine bağlı burun orta bölmesi ve yan duvarındaki et yapılar(konka) ortasında oluşan yapışıklıklar ve nedbe dokusu koku alma bozukluğunun bir başka nedenidir.
Üst teneffüs yolu enfeksiyonu sonrası koku duyusu
Üst teneffüs yolu enfeksiyonu sonrası koku duyusunun kaybolması sık rastlanan bir durumdur. Bu genelde akıntı ve şişlik sonucu oluşan tıkanıklığa bağlıdır. Sıklıkla 1-3 gün içinde olağana döner. Çok az bir kısmında koku alma duyusu geri dönmez. Bu kümedeki hastalar 40-70 yaş aralığında ve çoğunluğu bayandır. Üst teneffüs yolu enfeksiyonu geçirip koku kaybı olan hastaların üçte biri tedavili yada tedavisiz düzelir. Üçte ikilik kısım hastada yıllar içinde çeşitli derecede düzelme gözlenebilir.
Küçük yada büyük baş travması geçiren hastaların %5-10 unda koku duyusu kaybı oluşur. Koku duyusu kaybı oranı travmanın büyüklüğüne bağlı olarak değişir. Fakat küçük travmalarda da tam koku duyusu kaybı olabilir. Baş travmasından etkilenen kısma nazaran koku duyusu kaybı derecesi değişebilir. Koku kaybı çoklukla travmadan çabucak sonra oluşur fakat bazen hastalar aylar sonra fark edebilirler. Baş travmasına bağlı oluşan koku hissi kayıplarının %10 ‘dan az kısmı düzelir. Baş travmasına bağlı oluşan koku kayıplarının sistemi tam olarak açıklanamamıştır. Bununla ilgili birden fazla teori vardır.
Yaşlanmada koku duyusu
Yaşlanma koku duyusunun azaldığı bir öbür sebeptir. Ellili ve altmışlı yaşlarda koku alma hissi keskin bir düşüşle azalır. Bu azalma bayanlarda daha fazladır. Alzheimer ve Parkinson hastalıklarında koku hissinin azalması bazen en erken bulgudur.
Konjenital(doğuştan gelen) koku kayıplarını çocuklar yaklaşık 8 yaşından sonra fark ederler. Bu küme hastada keskin, rahatsız edici kokular ayırt edilebilir ve tat alma duyusu bozulmamıştır. Çoğunluğunda muhakkak küme kimyasal yada kimyasallara karşı koku hissi kaybı vardır. Konjenital koku alma bozukluğu birtakım genetik hastalıkların bir kesimi da olabilir.
Toksik(zehirli) kimyasallara maruz kalmaya bağlı koku hissi kaybı günler içinde oluşabilir. Yada yıllarca maruz kalmaya bağlı oluşur. Uzuzn müddetli sigar kullanımı da koku hissi kaybına neden olabilir. Bu koku hissi kaybı süreksiz yada kalıcı olabilir. Maruz kalma müddeti ve maruz kalınan yoğunluk nedeniyle bu çeşit kimyasalların bulunduğu işyerlerinde çalışanlar için koku hissi kaybı açısından gerekli tedbirler alınmalı ve uyarılar yapılmalıdır.
Burun içi yada beyin de oluşan tümörler koku hissi kaybına neden olabilirler. Burun tıkanıklığı, koku hissi kaybı, burun kanaması, görme bozuklukları yada merkezi hudut sistemi ile ilgili belirtiler varsa bu küme tümörler araştırılmalıdır.
HIV ile enfekte şahıslarda koku alma ile ilgili testlerde bozukluklar tespit edilmiştir.
Bazı epilepsi durumlarında koku ile ilgili auralar görülebilmektedir.(%1-30) bu aura genelde birkaç dakika sürmektedir.
Depresyon, şizofreni üzere psikiyatrik hastalıklarda da koku alama ile ilgili şikayetler görülebilir.
Bir çok ilaç koku duyusu değişikliklerine neden olur. Bu küme ilaçlar kesilince şikayetler çoğunlukla geçer, bazen kalıcı olabilir.
Burun içerisinden yapılan kimi ameliyatlar sonrası koku hissi kaybı yaşanabilir.
Bütün tetkiklere karşın bir kısım hastada koku hissi kaybının sebebi bulunamayabilir.
Koku alma bozukluklarında teşhis için:
Hasta kıssası detaylı sorgulanmalıdır. Şikayetin ne kadar müddet ve ne şiddetle olduğu kıymetlidir. Yakın vakitte geçirilmiş baş travması, geçirilmiş üst teneffüs yolu enfeksiyonu öyküsü sorgulanmalıdır. Kullanılan ilaçlar, troid bezinin az çalışması, metabolik hastalıklar sorgulanır. Fizik muayenede burun , ağız ve nörolojik muayene yapılır. Gerekirse nazal endoskopi yapılması faydalıdır. Burun ve sinüsler ilgili hastalıklar açısından tomografi yapılır.
KOKU ALMA BOZUKLUKLARINDA TEDAVİ
Tedavide şayet hava akımını engelleyici burun içi sorunlar varsa evvel bunlar çözülür. Bunlar ameliyat edilirken olfaktör epitelin(burun boşluğu tavanındaki koku alma bölgesi yüzeyel örtüsü) korunmasına dikkat edilmelidir. Burun içi steroidler, antibiyotikler, allerji tedavisi sebebe yönelik düzenlenir. Konjenital ve travmaya bağlı olan koku bozukluklarında tesirli tedavi usulü yoktur. Vitamin A,B ve ağızdan alınan çinko tedavilerde kullanılmış lakin sonuçları tatmin edici değildir. Birtakım koku alma bozuklukları tabiatıyla düzelir. Koku alma bozukluğu olan ve düzelmeyen yalnız yaşayan bireylerde konutta yangın ve duman detektörleri yangın ve gaz zehirlenmelerine karşı önlem olarak kullanılabilir.