Tükürük bezleri büyük (majör) ve küçük (minör) bezler olarak iki kümeden oluşur. Her iki tarafta kulak ön ve altında yer alan parotis tükürük bezleri, çene altı tükürük bezleri ve lisan altı tükürük bezleri majör tükürük bezleridir. Ağız içinde, dudak ve damakta çok sayıda küçük (minör) tükürük bezi mevcuttur. Tükürük bezlerinin vazifesi ağzı nemlendiren, mikroplara karşı dezenfektan tesir yapan ve sindirime yardımcı enzim ismi verilen proteinleri içeren tükürük salgısını üretmektir. Majör ve minör bezlerden günde 0,5 ila 1,5 litre ortasında tükürük salgısı üretilerek ağız içine boşaltılmaktadır.
Tükürük Bezi
Tükürük bezi hastalıkları âlâ huylu ve makûs huylu olmak üzere iki ana kümeye ayrılabilir.
İyi Huylu Tükürük Bezi Hastalıkları
Bu küme hastalıklar kendi içinde tümoral olmayan ve tümoral yani kitle oluşumu ile seyreden hastalıklar olarak iki alt kümede bedellendirilmektedir. Bu sınıflama içinde en sık karşılaşılan hastalıklar şu biçimdedir;
Tümoral Olmayan Hastalıklar
Akut tükürük bezi iltihapları
Viral İltihaplar:
Kabakulak en sık rastlanılan viral tükürük bezi hastalığıdır. Kulak ön ve altında yer alan parotis bezini etkileyen bu hastalık ekseriyetle 4-6 yaş çocuklarda izlenir. Hava yolu ile bulaşan virüs bedene girdikten 14-21 gün sonra her iki tarafta kulak altında ağrı, şişme, hassasiyet ve ateş ile başlar. Parotis bezi etrafındaki kaslarda spazm oluşmasına bağlı ağız açma zahmeti gelişebilir. Teşhis öykü ve kanda kabakulak virüsüne karşı savunma sisteminin ürettiği antikorların izlenmesi ile konulur. Özel bir tedavi gerektirmez.
Nadiren virüsün beyin, böbrek, iş kulak ya da testisleri etkilemesine bağlı komplikasyonlar gelişebilir. Bu durumda etkilenen organa yönelik özel tedaviler gerekli olabilmektedir. Kabakulak aşısının uygulanmaya başlaması ile görülme sıklığı epey azalmıştır.
Bakteriyel İltihaplar:
Sıklıkla parotis bezinde izlenen bu hastalık kulak önünde ve altında ansızın oluşan ağrı, şişlik, ciltte kızarıklık ve hassasiyet ile ortaya çıkar. Ekseriyetle yetersiz sıvı alan, ileri yaş, bağışıklık sistemi zayıf şahıslarda ve sıklıkla yatarak tedavi gereken ameliyat sonrası periyotlarda izlenir. Muayenede tükürük bezlerinin kanallarının ağız içine açılma bölgelerinden iltihaplı akıntı görülür. Tedavinin gecikmesi durumunda apse oluşumu ya da iltihabın yayılmasına bağlı bilhassa ileri yaştaki hastalarda hayati tehlike içeren enfeksiyon tablosuna neden olabilir. Tedavi tükürük kanalından alınan kültüre nazaran belirlenen ilaçlarla yapılır.
Tükürük Bezi Taşları (Sialolitiazis)
Kronik Tükürük Bezi İltihapları
Genellikle azalmış tükürük salgısı üretimi ve koyu salgının tükürük kanalları içinde birikmesi sonucu oluşan vakitle ilerleyici bir iltihaplanma durumudur. Salgının yavaşlaması ağız içinde olağanda bulunan bakterilerin kanal içinden tükürük bezine hakikat yayılmasına neden olur. Kronik iltihap tükürük kanalının yapısını ve salgı yapısını değiştirerek vakitle sorunun kalıcı hale gelmesine neden olur. Kanal içinde uzun mühlet kalan taşlar da bu sorunun gelişmesine neden olabilirler. Tekrarlayan akut iltihaplar, beden savunma sistemi zayıflıkları, ışın tedavileri, sigara kullanımı, ağız hijyeni bozukluğu bu hastalığa yer hazırlayabilir. En bariz şikayet bilhassa yemekler sırasında artan ağrılı şişliklerdir, çoklukla ateş, kızarıklık üzere akut iltihap bulguları olmaz. Tedavide sıvı alımının artırılması, masaj ile salgının boşalmasına yardımcı olunması, akut alevlenmelerde antibiyotik tedavisi ve tükürük bezinin cerrahi olarak çıkartılması uygulanmaktadır.
Ağız Kuruluğu (Xerostomia)
Ağızda kuruma birebir vakitte tat alma duyusunda zayıflama, yutma zahmeti, ağrı, diş çürümeleri üzere sorunlara de neden olabilmektedir. Parotis bezi hastalıklarında karşılaşılabilen bu sorun gerilim, şeker hastalığı, kronik iltihaplar ve ışın tedavisi üzere faktörlere bağlı da oluşabilmektedir. Tedavide soruna neden olan hastalığın tedavisi, sıvı alımının artırılması, tükürük salgısı artırıcı ilaçlar ve yapay tükürük kullanılmaktadır.
Tükürük Bezi Uygun Huylu (Benign) Tümörleri
Tükürük bezlerinden kaynaklanan tümörlerin % 70-80 i parotis bezinden kaynaklanmaktadır, parotis tümörlerinin %80 i düzgün huylu tümörlerdir buna karşılık çene altı tükürük bezinde %15 oranında tümör görülürken uygun huylu tümör oranı % 50-60, lisan altı ve küçük tükürük bezlerinde tümör görülme oranı %10 civarında iken bu tümörlerin âlâ huylu olma oranı %35 dir.
Tükürük bezi kaynaklı tümörler çoklukla 50-70 yaşlarında yavaş büyüyen kitleler olarak ortaya çıkarlar. Teşhiste muayene ve radyolojik tetkiklerin yanı sıra ince iğne biyopsisi değerli yer tutmaktadır. İğne biyopsisi ile tümörün güzel ya da makûs huylu olduğunun ayrımı yapılmakta tedavi planı bu doğrultuda şekillenmektedir.
İyi huylu tükürük bezi tümörlerin büyük kısmı 30-60 yaşları ortasında ve bayanlarda daha fazla görülen mikst tümör ya da pleomorfik adenom ismi verilen tümördür. Genel olarak bütün uygun huylu tümörlerde cerrahi tedavi uygulanmaktadır. Bu ameliyat sırasında tümörün bulunduğu tükürük bezi bütün olarak çıkartılmaktadır. Parotis tükürük bezinin değerli özelliği yüzdeki kasları hareket ettiren yüz hududunun kulak kemiği alt kısmından çıktıktan sonra yüz kaslarına giderken bu bezin içerisinden geçmesi ve bez içinde iken kollarına ayrılmasıdır. Bezin sonun ve kollarının üzerinde kalan kısmı yüzeyel lob, altında kalan kısmı derin lob olarak isimlendirilmektedir. Uygun huylu parotis tümörlerinde derin lobun tümör tarafından tutulumu yoksa cerrahide yalnızca yüzeyel lob çıkartılmaktadır.
Tükürük Bezi Makus Huylu (Malign) Tümörleri
Kötü huylu tükürük bezi tümörleri baş ve boyun bölgesinde görülen berbat huylu tümörlerin %3-4 ünü oluştururlar. Bu tümörlerin oluşma nedeni tam olarak bilinmemekle birlikte viral enfeksiyonların, radyasyona maruz kalmanın, çevresel faktörlerin ve genetik özelliklerin tesirli olduğu düşünülmektedir. Makûs huylu tükürük bezi tümörleri en sık (%75-80) parotis bezinde, %15-20 oranında çene altı tükrük bezinde ve nadiren lisan altı ya da minör bezlerde izlenmektedir.
Tükürük bezlerinde çok farklı tipte tümörler görülebilmekle birlikte en sık karşılaşılan tümörler mukoepidermoid karsinom (%45) ve adenoid kistik karsinomdur (%22). Makûs huylu tümörler tümörün klinik davranışına, yayılma suratına ve yapısal değişiklik derecesine nazaran düşük, orta ve yüksek dereceli (grade) olarak gruplandırılmaktadır. Yüksek dereceli tümörler daha saldırgan, etraf dokulara ve boyun lenf bezlerine yayılma eğiliminde, uzak metastaz riski yüksek olan tümörlerdir. Malign tükürük bezi tümörlerinin tedavisinde birinci seçenek cerrahidir. Ameliyat sırasında tümörün etrafında tümör yayılmamış olağan doku içerecek halde geniş olarak çıkartılması gerekir. Tümör tarafından tutulum olmadığı sürece ameliyat bölgesinden geçen yüz hududu, lisan duyusunu alan hudut üzere değerli sonlar korunmalıdır. Uzunluğundaki lenf bezlerinde saptanmış tümör sıçraması saptanan ve besbelli tutulum saptanmamış olsa bile boyun lenf bezlerine metastaz yapma riski yüksek olan tümörlerde ameliyat sırasında komşu lenf bezleri de çıkartılır (boyun diseksiyonu ameliyatı). Radyoterapi küçük tümörlerde ender olarak asıl tedavi olarak seçilebilir. Büyük ve yayılma riski yüksek tümörlerde ise cerrahi sonrasında ameliyat bölgesine radyoterapi verilerek birebir bölgede tümör tekrarının önlenmesi amaçlanmaktadır.
