“Baş dönmesi” ya da yaygın olarak kullanılan “vertigo” terimi bir hastalık ismi olmayıp farklı nedenlerle oluşabilen bir patolojinin belirtisidir ve hastalar tarafından dengesizlik, sersemlik, göz kararması hafif ya da şiddetli dönme üzere farklı formlarda söz edilebilir. Pek çok farklı etkene bağlı olarak hafif dengesizlikten çok şiddetli dönme hissine kadar değişen şiddetlerde şikâyet oluşabilmektedir. Baş dönmesi tek şikâyet olarak izlenebileceği üzere bulantı, kusma, işitme kaybı ve yahut kulak çınlaması üzere şikayetlerle birlikte de izlenebilir.
Kulağın dış, orta ve iç kulak olmak üzere üç kısmı vardır. Dış ve orta kulak yapıları ses dalgalarını toplayıp gücünü artırarak iç kulak sıvısına aktarma misyonu görürler. İşitme ve istikrar merkezlerinin bulunduğu iç kulak kulak kemiği içinde yerleşmiş olup içerisindeki farklı bölmelerde iç kulak sıvıları (endolenf ve perilenf) bulunmaktadır. İşitme ve istikrar sonlarının algılayıcı hassas hudut uçları ve hudut hücreleri bu sıvılarla daima temas halindedir. İç kulağa ulaşan ses dalgaları burada iç kulak sıvıları içinde iletilerek hudut uçlarını uyarır ve elektrik uyarısı oluşmasını sağlar. Baş hareketleri ile oluşan iç kulak sıvısı hareketleri de iç kulaktali hassas istikrar hududu yapılarını uyarırlar. Bu ihtarın işitme ve istikrar hudutları ile beyefendisine iletilmesi ile işitme ve istikrar işlevleri gerçekleşir.
Dengenin Sağlanması
Denge sistemi bir merkez ve üç farklı algılayıcı sistemden oluşmuştur. Beyin, gözlerden, iç kulaktaki istikrar merkezlerinden ve kas, eklem ve tendonlardan daima olarak iletilen beden konumu ile ilgili bilgileri toplayıp işleyen bir merkez misyonu görür ve istikrarın sağlanmasından sorumludur. Bu üç sistem birbirinden bağımsız olarak çalışır ve daima birlikte beden istikrarının korunmasında fonksiyon görürler. Gözler etraftan gelen imajları beyefendisine ileterek bedenin etrafa nazaran durumu hakkında bilgi sağlarken kas, tendon ve eklemlerden gelen sinyaller beyefendisine başın bedene nazaran konumu hakkında bilgi iletir.
İç kulak denge sistemi ise dönme halindeki hareketleri algılayan yarım daire kanalları ve doğrusal hareketleri algılayan vestibül ismi verilen iki farklı kısımdan oluşmuştur. İçi sıvı ile dolu olan bu iki kısma birlikte “labirent” ismi verilir. Baş hareket ettiğinde iç kulaktaki sıvı da hareket eder ve bu hareketin haline ve istikametine nazaran uyarılan farklı hudut uçları beyefendisine başın hareketini bildiren sinyaller gönderir.
Baş Dönmesi-Vertigo Nasıl Oluşur?
Her iki taraftaki labirentlerde yer alan istikrar organları daima olarak birbirlerine tam simetrik sinyaller üretirler. Başın dönmesi ile oluşan sinyaller yarım daire kanallarında, öne geriye ya da üst aşağı taraftaki doğrusal hareketler ise vestibülde ikaz oluşturur. Vestibüldeki istikrar merkezlerinde yer alan hücrelerin üzerinde yapışık bulunan kalsiyum karbonat kristallerinin yer çekimine bağlı olarak durum değiştirmesi baş hareketinin istikamet ve şiddetinin algılanmasını sağlar.
Bir iç kulaktaki istikrar merkezi bozuk çalıştığında beyne giden sinyallerdeki simetri bozulur ve bu durum istikrarın bozulduğu hissini yaratırken beyinden göz kaslarına giden ihtarlar gözlerin istemsiz hareketlerine (nistagmus) neden olur. Gözlerin bu hareketleri ile görme alanının hareket etmesi hastada etrafının ya da kendisinin döndüğü formunda yalancı bir hareket algısı oluşturarak “baş dönmesi – vertigo” şikayetine neden olur.
Hareketleri algılayan bütün merkezlerinden gelen bilgiler, beyincikte oluşan düzeltici refleksler ve beyinde oluşan istemli yanıtların birleşimi ile beden kaslarına dengeyi muhafazaya yönelik hareketleri yaptıracak sinyaller gönderilir. Beyin, beyincik ve beyin sapında yer alan istikrar merkezleri iç kulaktan gelen asimetrik sinyallere vakitle adapte olarak bunlardan etkilenmeme özelliğine sahiptir. Bu özellik nedeni ile baş dönmesine neden olan birtakım hastalıklarda ya da olağan kaidelerde dengesizlik yaratabilecek birtakım spor faaliyetlerinde uygun antrenmanlarla adaptasyon sağlanarak dengesizliğin giderilmesi ya da önlenmesi mümkün olabilmektedir.
Baş Dönmesi Tipleri
Dengenin sağlanmasında rol oynayan merkezlerden rastgele birinde sorun olması baş dönmesi, dengesizlik, sersemlik üzere belirtilerin ortaya çıkmasına neden olabilmektedir.
İç Kulak Hastalıkları
İç kulak kaynaklı istikrar bozuklukları iç kulak sıvısının basıncında oluşan değişikliklere, sıvının uygunsuz hareketlerine ya da direkt istikrar merkezlerinin ve yahut istikrar sonlarının etkilenmesine bağlı olarak meydana gelir.
İşitme ve istikrar hududunun hassas uçları iç kulakta işitme ve istikrar merkezlerinin birebir sıvıyı (endolenf) içeren farklı kısımlarında sonlanmaktadır. Bu sıvının deveranı, basıncı ya da içeriğinde meydana gelen değişiklikler hudut uçlarında ikaz oluşturarak akut, kronik ya da tekrarlayan, beraberinde işitme şikâyeti de olan ya da olmayan baş dönmelerine neden olmaktadır.
İç kulağın kan dolanımında bozulma yapan ya da istikrar hududunu etkileyen öbür sorunlarda de benzeri şikâyetler oluşmaktadır
Beyin İle İlgili Hastalıklar
Beynin istikrar organlarından kendisine ulaşan sinyalleri yorumlama ve uygun karşılıkları oluşturma hünerinin bozulması sonucunda meydana gelir. Birlikte işitme kaybı ve yahut çınlama da izlenebilir. Bu sorunlar ileri yaşa, damar tıkanmaları ya da spazmlarına, alerjik ya da metabolik hastalıklara, âlâ ve berbat huylu tümörlere bağlı olarak oluşabilirler.
Aşırı gerilim, panik atak, depresyon, gerginlik üzere durumlarda da misal şikâyetler oluşabilir. Bu cins sorunlarda dengesizlik ile birlikte baş ve kulaklarda dolgunluk ve basınç hissi de bulunabilir.
Boyun Hastalıkları
Boyundaki kaslardan beyin sapındaki istikrar merkezlerine gönderilen ve istikrarın sağlanmasında değerli rol oynayan durum bilgisi sinyallerinin bozulması sonucunda dengesizlik oluşabilmektedir. Travmalar, boyun omurlarındaki eklem hastalıkları ya da uzunluğundaki sonlara bası sonucunda boyun adalelerinde oluşan spazmlar uzunluğundan beyefendisine gönderilen durum sinyallerinde anormalliklere ve sonuçta istikrar bozukluğuna neden olabilmektedir.
Görme Bozuklukları
Görme kusurları ya da göz kaslarındaki hastalıklara bağlı oluşan istemsiz göz hareketleri nedeni ile gözlerden istikrar merkezlerine ulaşan bozuk sinyaller başka istikrar algılayıcı yapılardan gelen sinyaller ile ahenk içinde olmadığında meydana gelen sinyal uyumsuzluğu baş dönmesine neden olabilmektedir. Bu sırada hudut sisteminde oluşan öbür uygunsuz ihtarlara bağlı olarak terleme, bulantı, kusma üzere şikayetler de izlenebilmektedir.
İç Kulak Kaynaklı Baş Dönmelerinde Bulgular
İç kulak fonksiyonlarını ve yahut iç kulağın merkezi hudut sistemi ile irtibatlarını etkileyen hastalıklar baş dönmesi, işitme kaybı, kulak çınlaması üzere belirtilere neden olurlar. Bu belirtiler etkilenen işlevlere nazaran tek başına ya da birlikte görülebilirler. Baş dönmesi, çok şiddetli dönme hissi, dengesizlik ya da sersemlik biçiminde olabilir. Şikâyetler daima ya da aralıklı olabilir ve ekseriyetle baş hareketleri ile şiddetlenir. Sıklıkla bulantı ve kusma da izlenir lakin iç kulak kaynaklı baş dönmelerinde şuur kaybı oluşmaz. İç kulak fonksiyon bozukluğunun esas sebepleri, yerçekimini algılayan kristallerin hürleşmesi, en sık viral kökenli olmak üzere enfeksiyonlar, kan sirkülasyonunun bozulması, iç kulak sıvılarında basıncın değişmesi, hudut iltihapları, travmalar, ilaçlar ya da tümoral kitlelerdir.
Tanıda en kıymetli ögeler detaylı bir kıssa ve muayenedir. Birden fazla hastada işitme ve istikrar testlerinin yapılması gerekir. Bu kademeler sonrasında teşhis konulamayan hastalarda radyolojik değerlendirmeler hormonal ve metabolik hastalıklara ve alerjiye yönelik testler, nörolojik kıymetlendirme ve testler de gerekebilmektedir.
Bu değerlendirmeler sonucunda öncelikle altta yatan önemli ya da hayati tehlike oluşturabilecek bir patolojinin olup olmadığı ortaya konulmaktadır. Tüm bu tetkiklerin sonuçları tanıyı takiben uygun tıbbi ya da cerrahi tedavinin seçilmesinde yardımcı olmaktadır
Kan Deveranı İle İlgili Hastalıkları
İç kulak denge organlarını etkileyen damar spazmı, damar tıkanması ya da yırtılma ve kanama halindeki dolanım bozuklukları baş dönmesi, işitme kaybı ve kulak çınlamasına neden olabilir.
Damar spazmına bağlı baş dönmeleri çoklukla ani başlar ve tekrarlayıcı karakterlidir. Sinirsel yorgunluk, duygusal gerilimler, kimi ilaçlar, nikotin ve kafein damar spazmına neden olabilmektedir.
Damar tıkanıklığı yaş ve damar sertliği ile birlikte yavaş yavaş oluştuğunda iç kulak yapıları vakitle azalan kan sirkülasyonuna adapte olabilir. Bazen daima bir dengesizlik hissi oluşabilmekte, ansızın ayağa kalkmak ya da süratli hareketler şikâyetleri artırabilmektedir.
Aniden oluşan tam tıkanıklıklarda şiddetli baş dönmesi çoklukla bulantı ve kusma ile birlikte izlenir. Şiddetli şikâyetler birkaç günde azalıp birkaç haftada sağlam kulağın işlevleri ele alması ile kaybolmaktadır.
Yüksek tansiyon ya da travmaya bağlı oluşan damar yırtılmalarında ani tam tıkanma gibisi bulgular izlenir.
Tedavi
Damarsal hastalıklara bağlı oluşan baş dönmelerinde tedavide erken devirde dönme hissini ve bulantı kusma üzere şikayetleri gideren ilaçlarla bir arada damar genişletici ilaçlar kullanılmaktadır. Yeniden erken devirde istikrar merkezlerini baskılayarak şikâyetleri azaltan yatıştırıcı ilaçlar kullanılabilir. Nikotin ve kafein üzere damar büzücü özelliği olan hususların alınmaması sağlanmalıdır. İç kulak fonksiyonlarını baskılayan yatıştırıcı ilaçlar sağlam kulağın adaptasyon ile istikrar işlevlerini ele alma sürecini geciktirmemek emeli ile uzun devir kullanılmamalıdır.
Pozisyonel Baş Dönmesi
Özellikle genç ve orta yaşlarda izlenen baş dönmelerinin en sık nedeni güzel huylu pozisyonel baş dönmesi (Benign Positional Vertigo – BPPV) hastalığıdır.
Bu hastalıkla ilgili bilgiler “Pozisyonel baş dönmesi” başlığı altında verilmiştir..
İleri Yaşa Bağlı İstikrar Kaybı
Yaşla birlikte oluşan istikrar sorunlarında en değerli etken iç kulak denge merkezlerini ve istikrar hudutlarını besleyen kılcal damarlardaki sirkülasyonun bozulmasıdır. Bu sorun az olarak şiddetli şikayete neden olmaktadır. Vestibülde kan dolanımının azalması, istikrar organlarındaki hücre işlevlerinin bozulmasına bağlı olarak iç kulak kristallerinin dökülmesi sonucunda pozisyonel baş dönmesine neden olabilmektedir. Bu hasta kümesinde istikrar antrenmanları çoklukla yararlı olmaktadır. Yaşla birlikte damar reflekslerinin yavaşlaması bilhassa yüksek tansiyon nedeni ile tedavi kullanan hastalarda yataktan ani kalkışlarda istikrar kaybına neden olabilmektedir.
Enfeksiyonlar
İç kulağı etkileyen enfeksiyonlarda erken periyotta hafif bulgular olsa da hassas istikrar bölgelerini etkilediğinde şiddetli dönme ve bulantı kusma üzere belirtiler ortaya çıkar.
Tedavide enfeksiyon kaynağı süratle giderilmelidir. İşitme kaybı ve enfeksiyonun baş içine yayılması üzere riskler de olduğundan tıbbi tedaviye süratle yanıt alınamayan durumlarda cerrahi tedavi seçenekleri de gündeme gelmektedir.
Vestibüler Nörit
Viral enfeksiyonların istikrar sonunu ya da beyin sapındaki istikrar merkezlerini etkilemesi sonucunda haftalar sürebilen şiddetli baş dönmeleri meydana gelebilmektedir. Bu hastalarda klinik bulgular geçtikten sonra istikrar testlerinin düzelmesi aylar sürebilmektedir. Genellikle sekel kalmadan tam olarak uygunlaşan bu hastalık nadiren tekrar oluşmaktadır.
Tedavide erken devirde şiddetli şikâyetlerin giderilmesine yönelik uygulanan tıbbi tedaviyi takiben destekleyici tedavi ve adaptasyon idmanları yapılmaktadır.
Metabolik Hastalıklar ve Alerjik Nedenler
Bu kümede baş dönmesi ile birlikte işitme kaybı ve kulak çınlaması da izlenebilir. En sık nedenler tiroid bezi hastalıkları, şeker metabolizması bozuklukları, yiyecek ve teneffüs alerjileridir.
Tedavide etken olan hastalığa ya da alerjene yönelik uygulamalar yapılır.
Travma
Kafaya gelen darbeler sonucunda iç kulak denge merkezinin ya da iç kulak kan deveranının etkilenmesine bağlı olarak meydana gelir. Birlikte çınlama ve yahut işitme kaybı oluşabilir.
Tedavide şikâyetleri gidermeye yönelik yatıştırıcılar ve iç kulak kan dolanımını artıran ilaçlar kullanılır. Çoklukla yavaş ta olsa vakitle düzelen bir işlev bozukluğudur.
Otoimmun İç Kulak Hastalığı
Vücut savunma sisteminin (immün sistem) hastalığı sonucunda iç kulağın hasar görmesidir. Baş dönmesi işitme kaybı ve çınlama ile birlikte olabilir.
Tanı kan testleri ile konur.
Tedavide steroidler ve immün sistemi baskılayan ilaçlar kullanılmaktadır. Son yıllarda düşük güçlü lazer tedavisi (Low level laser therapy – LLLT) iç kulaktaki hasarın düzelmesinde tesirli olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Tümörler
Denge bozukluğuna neden olan en sık tümoral patoloji istikrar sonundan köken alan düzgün huylu bir tümör olan nörinomdur. Dengesizlikle birlikte çınlama ve işitme kaybı da ekseriyetle izlenmektedir.
Tedavide tümörün yeri, boyutu, büyüme suratı ve hastanın yaşı, genel sıhhat durumu, işitme durumu üzere faktörlere nazaran yalnızca izlem, radyoterapi (Gamaknife, Cyberknife) ya da cerrahi seçenekleri ortasında karar verilmektedir.
Büyüyen tümör vakitle yakın komşulukta bulunan ve hayati değeri olan beyin sapına bası yapabildiğinden en yeterli sonuçlar erken teşhis ve cerrahi ile alınmaktadır.
Meniere Hastalığı
Tekrarlayan baş dönmesi ataklarının en sık nedenlerinden birisi olan Meniere Hastalığı iç kulak sıvısının (endolenf) basıncının artması sonucunda oluşmaktadır.
İç kulağı dolduran sıvılar daima olarak bir yandan üretilirken öbür taraftan geri emilmekte ve bir sıvı dolanımı oluşmaktadır. Bu sistemde meydana gelen sorunlar üretimin artması ya da geri emilimin azalmasına neden olduğunda sıvı basıncının artması tipik bulguların ortaya çıkması ile sonuçlanmaktadır.
Hastalığın nedeni tam olarak bilinmemekle birlikte genetik yatkınlık kelam konusu olabilmekte, tipik ataklar metabolik, dolaşımsal, alerjik, otoimmun, toksik ya da emosyonel tesirler sonucunda ortaya çıkabilmektedir. Çoklukla tek kulağı etkileyen Meniere Hastalığı, sistemsiz aralıklarla tekrarlayan, dakikalar ile saatler ortasında sürebilen baş dönmesi atakları ile karakterizedir. Ataklar sırasında çoklukla alçak frekansları (pes sesleri) tutan işitme kaybı, kulak çınlaması ve etkilenen kulakta dolgunluk ve basınç hissi de oluşmaktadır.
Baş dönmesi atakları ansızın başlayabilmekte ve sıklıkla bulantı ve kusma ile seyreden çok şiddetli dönme hissi oluşmaktadır. Tekrarlayan atakların şiddeti vakit içinde çoklukla azalmakta birden fazla vakit baş dönmesi atakları ortasında hastalarda bariz bir şikayet ya da bulgu saptanmamaktadır.
Klasik hastalığın yanı sıra daha ender görülen ve baş dönmesi olmadan işitme kaybı, çınlama ve kulakta dolgunluk halinde seyreden hastalık koklear hidrops olarak isimlendirilirken işitme şikâyeti olmadan yalnızca baş dönmesi atakları ile seyreden hastalık vestibüler hidrops olarak isimlendirilmektedir. Tedavi hastalığın her tipi için birebir halde uygulanmaktadır.
Meniere Hastalığının Tedavisi
Tedavide tıbbi ve cerrahi prosedürler kullanılabilmektedir. Temel prensip iç kulak sıvı deveranını sağlamak ve basıncın artmasını önlemektir. Bu sonuç sağlanmadığında iç kulak denge merkezinin ilaç ya da cerrahi yolu ile yok edilmesi ya da istikrar hududunun kesilmesi üzere tahrip edici usuller de uygulanabilmektedir.
Hastaların büyük kısmında tıbbi tedavi ile şikâyetlerin giderilmesi mümkün olabilmektedir.
Tedavi içeriği;
- Hastalığın beklenen nedeni
- Şikayetlerin sıklığı
- Şikayetlerin şiddeti
- Hastanın hastalıktan etkilenme derecesine nazaran belirlenmektedir.
Temel prensipler
- İç kulakta sirkülasyonun düzenlenmesi
- İç kulak sıvı basıncının azaltılması
- İç kulaktaki immünolojik ve yahut alerjik tepkilerin baskılanmasıdır
Tedavide kullanılan en önemli ilaçlar
- Damar genişleticiler
- İdrar söktürücüler
- Steroidler
- Yatıştırıcı ilaçlardır.
Özel durumlarda immün sistemi baskılayan ilaçlar ya da istikrar merkezi işlevlerini tahrip eden ilaçlar kullanılabilmektedir. Tıbbi (ilaçla yapılan) tedavilerle istenen sonuçlar elde edilemediğinde cerrahi tedavi seçenekleri gündeme gelmektedir. İşitme ve istikrar işlevlerini koruyan ve korumayan olmak üzere iki tip cerrahi yaklaşım kümesi mevcuttur. Hastalarda işe fayda işitme olduğu surece işitmeyi koruyan cerrahiler tercih edilmektedir.
Uygulanan işitmeyi kollayıcı sistemlere karşın şikâyetlerin denetim altına alınamaması durumunda hasta taraftaki iç kulak denge merkezini büsbütün yok etmeye yönelik yollar kullanılmakta sonuç olarak olağan formda çalışan taraftaki istikrar merkezi kısa müddette tüm işlevleri olağana yakın biçimde ele alabilmektedir..
