İnsan beyni kafatası içinde izole edilmiş bir organ olmasına karşın bedenin kıymetli bir modülü olarak beden sıhhati ve gelişimi ile paralellik gösterir. Bu nedenle ister anne karnında olsun, ister doğduktan sonra olsun bir çocuğun beyin gelişimini tek başına artıracak bir sistem, ilaç yahut besin unsuru olmadığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Aksi takdirde insanlarda boyut ve gelişim olarak çok farklı seviyede beyin yapılarıyla karşılaşırdık. Oysa toplumda ferdî farklılıklar ve istisnai durumlar hariç insanların beyin yapıları ve gelişimi genel bir benzerlik gösterir. Sağlıklı ömür, düzgün bir bakım, kâfi bir eğitim, kişisel tecrübelerin arttırılması çevresel faktörlerin de yardımı ile kişinin bilgi birikimi ve donanımını yükselterek çocuğun beyin gelişimini tamamlar. Bu da bireyin toplum içindeki statüsünü belirler. Zeka ise bütün bu saydıklarımızla bağlı olarak kişinin eğilimlerinden ve beklentilerinden de etkilenerek farklı alanlarda besbelli olarak geliştirilebilir. Yani tek bir zeka tipi yoktur. Örneğin müzik zekası, matematik zekası yahut toplumsal zeka ve bunun üzere çeşitlerden bahsetmek mümkündür. Yalnız zekanın kendini gösterebilmesi ve ortaya çıkabilmesi için sağlıklı bir beyin yapısı ve gelişimine muhtaçlık duyduğunu unutmamak gerekir. Beyin kendi sağlıklı gelişimini tamamlayabilmesi için yapısal, fizyolojik ve işlevsel olarak korunmalı ve hem gerçek hem mecazi manada uygun beslenmelidir.
İnsan Beynin Yapısı
İnsan beyni, yapısı ve fizyolojisi itibariyle epey karmaşık ve hassas olduğu için bedenimizin en yeterli korunması gereken organıdır. Oluşum açısından öbür göğüslü hayvanlarla benzerliklerimiz olmasına karşın insan beyni, insanı öteki bütün canlılardan farklı kılar. Merkezde beyin olmak üzere bütün bedenimizi bir ağ üzere saran bu mükemmel sistem (nörolojik sistem) farklı gelişim basamakları ve donanıma gereksinim duyar. Bir göğüslü hayvan (örneğin ceylan yavrusu) doğumdan çok kısa müddet sonra ayağa kalkıp annesini emmeye ve yürümeye başlamasına karşın, insan yavrusu hudut sistemi gereğince gelişmemiş olarak doğar ve ebeveynlerine bağımlıdır. Beynin ve hudut sisteminin ana gelişimi doğum öncesi son iki ayda başlamak üzere en değerli olgunlaşma evreleri doğum sonrasında tamamlanır. Genetik yapı ve çevresel etmenlerin katkılarıyla beyindeki hudut hücreleri (nöronlar) yeni tecrübelerle irtibatını kuvvetlendirir ve beyin giderek olgunlaşır.
Bebeklerin Beyin Gelişimi
Bebeğin beyni anne yumurtasının döllenmesinden sonra çoğalan hücrelerin oluşturduğu tüp halindeki yapının (nöral tüp) 21-28. gününde kapanmasından sonra oluşmaya başlar. Hücreler farklılaşarak beyin hücresi haline gelir ve vakit içinde büyüyerek olgunlaşır. Tam bu devirde bir vitamin olan “folik asit” çok kıymetli bir rol oynar. Folik asidin eksikliği olan annelerin bebeklerinde beyin ve hudut sisteminde “nöral tüp defektleri” ismi verilen beyin yapısal anomalileri, eksik oluşma, omurga kemiklerinin oluşmaması yahut eksik oluşması yüzünden omuriliğin açıkta kalmasına yahut bir kese içinde dışarıda kalmasına yol açan (halk ortasında bebeğin sırtında açıklık formunda tabir edilir) “spina bifida” dediğimiz anormallikler meydana gelebilir. Bu anomalliklerden kimileri ile bebek yaşayamaz, kimileri ise acil ameliyat gerektirebilir. Gelişmiş ülkelerde (örneğin ABD) yenidoğanlarda nöral tüp defektleri gelişme sıklığı 1/2000 iken ülkemizde bu oran 4-9/1000 üzere daha yüksek olarak görülmektedir.
Bu hastalıkları önlemek için;
1-Üreme çağındaki bayanların folik asit ile nöral tüp defektleri ilgisi konusunda bilgilendirilmesi
2-Beslenme alışkanlıkları konusunda toplumun bilgilendirilmesi
3-Üreme çağındaki tüm anne adaylarının günlük dozda folik asit kullanması
4-Tüm gebeliklerin 16.-20. haftalar ortasında anne serum alfa fetoprotein (AFP) seviyeleri ve Ultrasound ile değerlendirilmesi
5-Yüksek riskli anne adaylarına (ailesinde anormallik görülen) gebelik öncesinden başlamak üzere yüksek doz Folik asit kullanımı önerilmesi gerekir.
Folik asit, B vitaminleri grubundandır (Vitamin B9). Folik asit yeşil sebzelerde, mercimek, ıspanak, ceviz, fındık-fıstık, karaciğer, yumurta sarısı, kuru fasulye, baklagiller ve ay çekirdeğinde bol bulunur. Lakin yalnızca bu besinlerin alınması hamilelik periyodunda bebekteki anomali riskini azaltmak için kâfi olmaz. Kesinlikle ilaç biçiminde (günlük 600 mg) alınması gerekir. Folik asitten azamî yarar sağlamak için hamile kalındığında değil gebelikten üç ay evvel başlanması gerekir. Ne vakit gebe kalınacağı kesin bilinemeyeceği için hamilelik planlayan herkesin o andan itibaren folik asit kullanmaya başlaması gerekir. Hamilelik oluşmasa bile daha uzun mühlet kullanılmasında bir sakınca olmaz.
Bebeğin beyninin büyümesi başının da büyümesiyle paraleldir. Doğumda ortalama 35 cm olan baş etrafı birinci altı ayda süratle büyür ve sonra büyüme suratı giderek azalır. Çocukların baş büyümesi yaşlarına nazaran oluşturulan standart büyüme eğrilerine nazaran kıyaslanır. Bir çocuğun baş etrafı yaşına nazaran olması gereken standartlardan %3’ün altında ise mikrosefali olarak isimlendirilir. Mikrosefali olan çocuklarda beyin büyümesini ve gelişmesini bozan hastalıklar araştırılır. Genetik faktörlerin dışında bilhassa hamilelikte geçirilen enfeksiyonlar (TORCH kümesi enfeksiyonlar) mikrosefaliye yol açabilirler. Başın bu standart eğrilerin %90 üzerinde olan durumlarda ise makrosefaliden bahsedilir. Bu da beyni ve takviye yapılarını olağandışı büyüten ve baskı altına alan hidrosefali vb üzere hastalıkları araştırmayı gerektirir. Bu nedenlerle bir hamilenin hamileliğinin başından sonuna kadar yalnızca sorun olduğunda değil, birebir vakitte bebeğin sağlıklı ölçülerde büyüyüp büyümediğini öğrenmek için de tabip denetiminde olması beyin gelişimini etkileyebilecek durumların fark edilmesi açısından çok kıymetlidir. Keza mümkün birtakım hastalıklara günümüzde daha bebek doğmadan anne karnında iken bile müdahele edilebilir ve operasyon gerçekleştirilebilir.
Annede istikrarlı beslenmenin bebeğinin beyin gelişimine katkıları katiyetle yadsınamaz. Beslenme alışkanlıklarımızda tek taraflı beslenmemek, protein-karbonhidrat-yağ istikrarını yeterli kurmak, zerzevat ve meyvelere yer vermek, uygun sıvı almak, ölçüden fazla çeşide kıymet vermek ön planda tutulmalıdır. Lakin tek bir besinin beyin gelişimini artırabileceğini gösteren bir yayın yoktur. Kimi besin ve minerallerin eksikliği beyin gelişimini olumsuz istikamette etkilediği kanıtlanmıştır. Buna en düzgün örnekler olarak demir eksikliğinin kansızlığa yol açması, bilhassa kızlarda önemli öğrenme zahmeti yapması, B 12 vitamin eksikliğinin hafıza ve nörolojik sıkıntılara yol açması gösterilebilir. Beslenme rejiminde eksikliği olan durumlarda Omega 3’ün (DHA, balık yağı) her yaş gurubunda yararlı olduğunu söylemekte de fayda var.
Eğitimli kızlar şuurlu anne olur. Şuurlu anneler sağlıklı ve akıllı çocuklar yetiştirir. Bir annenin, bebeğinin beynini geliştirmek, sağlıklı bir birey olmasını sağlamak için yapabileceği en yeterli şey öncelikle kendi sıhhatine dikkat ederek kendine ve bebeğine ziyanlı olacak durumlardan ve olaylardan kaçınmasıdır. Bu kaçınma yalnızca hamilelik sırasında değil doğal anne adayı kızların çocukluğundan itibaren başlamalıdır. Bir binayı yapmak için sağlam bir alt yapı (genetik faktörler), kaliteli gereç (iyi beslenme, mineraller ve vitaminler), güzel bir personellik (sağlık denetimleri ve tetkikler), esirgeyici faktörler (aşı ve bakım) ve yeterli bir çalışma ortamı (çevresel faktörler) gerekir. Bunları annelere sağlayabildiğimiz ölçüde toplumun beyin sıhhatini koruyabilir ve geliştirebiliriz.
