Vücudun fonksiyonlarını denetim eden iki ana sistem vardır. Bunlardan birincisi, beyin ve omurilikten kaynağını alıp vücudun her tarafına dağılan “sinir sistemi”, ikincisi ise bedende daima olarak dolaşan kanın içinde seyrederek vücut fonksiyonlarını yöneten “hormonal sistem” yahut “endokrin sistem” dir. Bu iki sistem birbirleri ile kontaklı olarak çalışırlar. Hormonlar bedendeki hücre toplulukları yahut salgı bezleri tarafından salgılanan kimyasal unsurlardır. Beyinde endokrin sisteme ilişkin iki bez vardır. Birincisi hipofiz bezi, ikincisi epifiz bezidir. Epifiz bezini ilgilendiren tümörler çok seyrek görülürken, hipofiz bezini ilgilendiren tümörler tüm beyin tümörleri ortasında %5-10 oranında saptanmaktadır.
Hipofiz bezi tümörleri bedende iki formda ziyanlı tesir yapmaktadır. Birinci ziyanlı tesirini olağan boyutunu geçmesi ile etrafındaki yapıları sıkıştırarak ortaya çıkarmaktadır. Bu durumda bilhassa bezin yakınındaki görme sonu etkilenip hastada görme azalması yahut görme kaybı oluşmaktadır. Tümör daha fazla büyürse göz hareketlerini yaptıran hudutların fonksiyon kaybı da oluşabilmektedir. Hipofiz bezi bu türlü büyük boyutlara ulaştığında olağan hipofiz dokusu fonksiyonunu kaybedeceğinden hipofizden salgılanan çeşitli hormonlarda eksiklik te görülebilmektedir. Birinci etkiyi oluşturan tümörlere makroadenom denilmektedir. Tümör ikinci ziyanlı tesirini ise, hipofiz bezini çok büyüterek yahut büyütmeden kimi hormanların çok ölçüde salgılanması ile göstermektedir. Hipofiz bezi 1 cm yi geçmeyecek kadar büyümüşse bu tümörlere mikroadenom denilmektedir. Hipofiz bezi; ön hipofiz ve art hipofiz olarak iki kısımdan oluşmaktadır. Hipofiz bezi tümörleri temel olarak ön hipofize ilişkin tümörlerdir.
Ön hipofizden salgılanan hormonlar ve fonksiyonları şöyledir:
Prolaktin hormonu, göğüsten süt salgılanmasını sağlar.
Büyüme hormonu; bedendeki karbonhidrat, yağ ve protein metabolizmasını denetim eder. Bilhassa ergenlik periyodunda bedenin istikrarlı biçimde büyümesini sağlar.
Adrenokortikotrofik hormon; böbreküstü bezlerinden hayati değeri olan, kortizol salgılanmasını ayarlar.
Tiroid stimülan hormon; tiroid bezinden tiroid hormonlarının salgılanmasını sağlar.
Gonadotrofik hormonlar; üreme organlarının fonksiyonlarını denetim ederler.
Hipofiz bezinin içinde üstte sayılan hormonlardan birini yahut ikisini salgılayan hücre kümelerinin bedenin ihtiyacından fazla hormon salgılaması, o hormon yahut hormonların bedendeki fonksiyonlarının artışına neden olur. Bu durumda örneğin; çok prolaktin salgılanıyorsa hasta hamile olmadığı halde göğsünden süt gelir. Yetişkinde çok büyüme hormonu salgılanıyorsa bedenin çok büyümesi sonucu ayakkabılar ayağa dar gelmeye başlayabilir. Art hipofizden ise bedenden idrar çıkışını ayarlayan antidiüretik hormon ve doğumda uterus kasılmasını sağlayan oksitosin denilen hormon salgılanır. Art hipofize ilişkin tümörler çabucak hiç görülmezler.
Hipofiz tümörlerinin tedavisinde üç yaklaşım vardır:
İlaç kullanımı, ameliyat ve ışın tedavisi. İlaç tedavisiyle çok hormon salgılanmasını denetim etmek mümkündür. Lakin ilaç kesildiğinde birden fazla hastada hormon salgılanması tekrar eski seviyesine yükselir. Örneğin çok prolaktin salgılayan bir tümörde hasta hamile kalmak istiyorsa ilacın, doğacak bebeğe yan tesirleri olacağından kesilmesi gerekir. Bu da tümörün tekrar büyümesini kolaylaştırır. Hastanın ilacı tüm hayatı boyunca kullanması gerekebilir.
Cerrahi tedavinin maksatları şunlardır:
Tümörün etraf dokulara, örneğin görme hudutlarına yaptığı baskıyı kaldırmak, tümör kitlesini küçülterek ilaçla tedaviye daha yeterli karşılık alınmasını sağlamak. İlaca karşılık vermeyen tümörlerde de cerrahi tedavi uygulamak gerekir. Ani görme kaybına neden olan makroadenom yahut tümör içine kanama üzere durumlarda hiç vakit geçirmeden ameliyat yapılmalıdır. Cerrahi tedavi esas iki yolla yapılır. Birincisi transsfenoidal denilen burun yolu, ikincisi ise kafatası kemiğini üstten açarak hipofiz tümörünü çıkartmak biçiminde özetlenebilir.
Işın tedavisi, ilaç tedavisi ve ameliyat ile denetim altına alınamayan yahut ameliyat ile ulaşılması riskli yere uzanan hipofiz tümörlerinde tercih edilebilir.
